Tutur
IBW Widiasa Kenitén
Wayang sinalih tunggil
kakawian Ida Bagus Gdé Parwita, saking Gria Gdé Intaran, Tihingan, Klungkung. Dados
guru ring SMA PGRI Klungkung.Pupulan puisi puniki polih wantuan saking Widya
Pataka, katerbitang antuk Yayasan Bali Anyar. Manut murdhan, puisi puniki
ngindikang kauripané sakadi wayang. Wénten patut, wénten taler sané durung mamargi
antar. Pamargin kauripané kautsahayang mangda
sayan – sayan nincap kautamaané.
Pamarginé punika mawit saking éling ring tutur kauripan. Tutur sané ngicénin
kagalangan pikayun. Punika sané patut rereh. Tutur tanbina sakadi geguat sané
patut etut, tuut, raris incepang ring jroning pikayunan.
Tutur – tutur sané
utama anggén ngingsirang utawi anggén ngicalang rikalaning kawengian pamargi.
Mamargi wengi mangda galang nénten pati santul patut wénten damar, utawi sarana
sané mrasidayang ngicalang kawengian. Sang kawi ngicénin imba mangda rigelis
mawali ka tutur kasujatianing kamanusan. Manusa sané gumanti éling ring angga.
Lian ring punika sang kawi sakadi matujuhang katah sané mimpas ring tutur
kamanusan mawinan patut pisan mawali malih ka tutur. Tutur wénten sastra. Wénten
rikalaning ngamargiang kauripané. Sang teleb ring sastra tanpéndah tutur
mamargi.
Tutur kauripané
patut uripang sarahina – rahina.Cihna tuturé maurip, pinih nénten rasa degdeg
utawi wiwékané becik marginé. Manut sang kawi mangda nénten kawengian. Wantah kawengian
janten pisan méweh milah sané antes sareng sané nénten antes margiang olih sang
maangga manusa.
Tutur Wengi
Sang kawi becik pisan nganggén
kerta basa tutur wengi. Katah pisan nganggén kruna wengi, sakadi wengi ring
tepi segara, wenginé sayan doh, nyihnayang wenginé sampun rauh (kaca 3),
tanggal sasi pikamkam wengi (kaca4),tutur wengi (kaca 6), surat wengi, masolah
rikala wengi (kaca7),satondén peteng(kaca 9),sadurung wengi (kaca 10),nyiriang
wengi (kaca14), wenginé awor ring sunaran langité, negul wengi
(kaca15),kadegdegan wenginé nimpalin pituduh kayuné (kaca16),angin soré nauhin
patedun wenginé (kaca18),suaran kidung nupdupang wengi,ring patingkes wenginé
sayan wengi (kaca22),mutusang rahina wengi (kaca25),rahina wengi mesalin tan
pegat (kaca26),ring selaning kayun peteng lan galang (kaca29),sunaran bulané
nyiriang jagaté sayan wengi,nagingin patedun wenginé (kaca33),negtegang peteng
(kaca34),wenginé ngalintang (kaca37),kadi paklieb langité nibénin antuk galang
lan peteng (kaca 40).
Baris utawi larik
sané kaangén olih sang kawi janten pisan nyihnayang sang kawi gumanti tatas
ring kawéntenan wengi. Samaliha ngaturang rikalaning wengi punika patut pisan
ngereh pakéling marupa tutur wengi. Sang kawi mapangapti mangda sayan arang
sané kaliputan wengi. Wengi iriki kaucap lali ring kajatianing dados manusa.
Manusa sané kabanda olih dasaindria patut pisan kapélingin antuk tutur: …tan wangée sabehé nibénin pretiwi/tanggal
sasi pikamkam wengi nyurat sisan uripé/ antuk pikobet/sané pacang
kadagingin//…// (Patinget Raga kaca 4).
Piteges sang kawi mangda
degdeg pikayunané becik pisan kasurat ring puisi mamurdha Tutur Wengi (kaca 6).
Yukti gumanti kobet mrasidayang negtegang kayun yan nénten gumanti éling ring
angga. Katah pigodan pacang ngrauhin. Wantah nénten mrasidayang negtegang,
sayan – sayan méweh pacang matemu rasa bagia, liang, degdeg, dama ring kayun.
Irika patut ngicepang tutur: …/kadegdegan
kayuné/ ngicepang pabesen angin/ pakéling nungkulang raga/ minab wénten
marawat/ tetiwak sang prasida asung/ macunduk ring manah/…// ( Tutur Wengi
kaca 6).
Sang weruh ring sastra jiwa
kaucap pangeweruh. Pangeweruh puniki incepang ring kayun. Sang asapunika
mrasidayang kukuh nénten obah rikalaning manggihin pigodan. Pigodané sané katah
pisan rupan ipun mrasidayang sahsah antuk élingé ring angga gumanti dados
manusa:… sastra jiwa pangeweruh/ incepang
ring kayun/ janten kukuh/tan kalila antuk pikamkam séos//( Gua Lawah,kaca
8).
Sanghyang
Rwabinédha gumanti wénten ring angga suang – suang. Becik kaon, patut iwang,
panes tis, tegeh andap, panjang cendet, peteng lemah. Sadurung wenginé
kapanggih, becik wantah mrasidayang milah – milah pikayunané utawi eling ring
pamargi rwabinédhané punika. Pamarginé sané galang, sang kawi ngimbayang nuwut
sunaran suryané. Surya pinaka imba sang sampun mrasidayang nuturin angga. Éling
ring kajatiané kamanusan. Yadiastun pigodané ngrauhin, wantah wénten cihna
galang nénten malih manggihin kapiambeng: …/
tulis keneh panes tis/ majalan selantang jalan/ nuwut sunaran suryané/peteng
lemah/ ngantiang magentos sasihé// ( Satondén Peteng,kaca 9).
Sadurung wenginé rauh patut ngulengang
pikayun samaliha éling umanti tatujon kauripané. Wengi rauh midep munahang
idep. Sang kawi mapakéling mangda mrasidayang nguripang tutur panundun idep.
Idep sané utama ring salantang pamargi. Punapi malih yusané sayan sué sayan
nampek sareng Sanghyang Kalamretiu, sang kawi mapangapti mangda mrasidayang ngruruh
panglila budi. Budi sané nganutin tutur.
Wewayangan Kauripan
Sang kawi imbayang kauripané
puniki tan bina sakadi wayang. Wayang wénten dalang,bléncong (
sentir),cepala,kelir,wenten gedog. Ring gedog mapupul wayang – wayang sané
mategepan pisan paripolahné. Wénten imba mamargi kaon kagenahang ring kiwa. Wénten
mamargi patut kagenahang ring tengen. Kabelatin kakayon.
Yan wilang – wilangin, wayang – wayang
punika gumanti sarahina masolah ring angga sarira. Wantah katahan sané patut
kamargiang kaucap néngen. Wantah iwang sane katahan kaucap ngiwa. Sakéwanten,
sami punika dados asiki ring angga sarira. Patut wénten bléncong anggén
nyuluhin mangda mrasidayang ngepah pamarginé.
Tatwa carita sané
medal ring sang dalang marupa tutur taler wénten gegonjakan mangda anut
wilangan pamargin wayangé. Tatwa – tatwa patut margiang marupa tetikas kauripan
mangda kaucap mapikolih manresti. Pamargi wayang, sasolahan wayangé gumanti
banget kaiket olih Ki Dalang. Dalang kauripan nenten liang Sanghyang Widhi.
Sang mangga wiku utawi sang mangga ksatria
sané sampun teleb ring tutur diatmika dangan pacang ngasorang meseh. Meseh –
meseh punika sayan sirna mawit saking patinget pituduh dalang:…/urip jagaté wantah suryané nyunarin/nabdab
rahina miwah wengi nututin carita/sang dalang nagingin antuk gagonjak miwah
tutur/ kabawos tresna katuwut sareng sami/ anggé pamucuk kala ngamarginin pati
uripé/pradé sampun jangkep wilangané /rauh pangrubédané/macampuh tungkas kayuné/nulak
tatujon/…// (Wayang, kaca 15).
Kakawian Ida Bagus Gdé Parwita katah pisan
madaging pitutur rikalaning manggihin kapiambeng. Sang kawi mapingarsa mangda
sang maurip satata éling ring angga manados manusa. Manusa sané éling kaucap manuturin
angga. Angga – angga sané matutur nénten malih kagigu pikayunané samaliha éling
gumanti kauripané puniki tan bina sakadi wayang. Kaon beciké,iwang patuté
mapupul dados asiki. Wantah tutur sané mrasidayang ngélingang kauripané. Tutur
pamurna jiwa.
Labels: Ulasan